Doctor Faustus, ένα βιβλίο που αντιμάχεται την καλοκαιρινή ραστώνη

της Σοφίας Γιαννούσιου

(Θα ήθελα να ξεκινήσω λέγοντας ένα μεγάλο και θερμό ευχαριστώ για τη φιλοξενία του κριτικού κειμένου μου στη σελίδα, η οποία εύχομαι να συνεχίσει να μας προσφέρει λογοτεχνικά, κινηματογραφικά και μουσικά ταξίδια.)

To έργο του Thomas Mann Doctor Faustus, με ολοκληρωμένο τίτλο Doctor Faustus: The Life of the German Composer Adrian Leverkühn, Told by a Friend, αναμφισβήτητα ένα από τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα του 20^ου αιώνα, γράφεται από το 1943 και δημοσιεύεται το 1947. Για την ιστορία του πράγματος σκόπιμο είναι να σημειωθεί πως κατά τη διάρκεια συγγραφής του συγκεκριμένου έργου ο Thomas Mann κι η οικογένειά του βρίσκονταν στην Αμερική όπου έζησαν μέχρι και μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η κίνηση αυτή είχε καταστεί απαραίτητη καθώς o Mann ήταν ένας από τους λίγους ενεργούς δημοσίως αντιπάλους του ναζισμού, προβαίνοντας, μόλις με το ξέσπασμα του πολέμου το 1939, αντι-ναζιστικές ομιλίες.

Η ίδια η υπόθεση του εκτενούς αυτού έργου άπτεται άμεσα της κατάστασης που επικρατούσε στη Γερμανία, καθώς η ζωή του πρωταγωνιστή και αντι-ήρωα Leverkühn χρησιμοποιείται ως καθρέφτης των εκδηλώσεων που συμβαίνουν ταυτόχρονα στη γερμανική πολιτική σκηνή και στην κοινωνία εν γένει. Συγκεκριμένα, το μυθιστόρημα ακολουθεί το βίο και την καριέρα του Adrian Leverkühn, ενός προικισμένου συνθέτη που γεννιέται στην Γερμανία του Δεύτερου Ράιχ, από τα μαθητικά του χρόνια μέχρι το θάνατό του το 1943. Η ιστορία παρατίθεται ιδωμένη μέσα από τα μάτια του Serenus Zeitblom ο οποίος αφηγείται με κάθε λεπτομέρεια την πορεία του παιδικού, και δια βίου φίλου, του Leverkühn, σαν ένα ιδιότυπο Bildungsroman, από το ζενίθ της δημιουργικότητάς του και τη διεθνή επιτυχία ως το νευρικό-ψυχικό κλονισμό του.

Η πιο σημαντική πτυχή του μυθιστορήματος είναι η χρήση του μύθου του Faust, την πανάρχαια ιστορία ενός ανθρώπου που πουλάει την ψυχή του στο διάβολο με αντάλλαγμα τον πλούτο, τη δύναμη, τη σεξουαλική ανδρεία. Κεντρική στο μύθο του Faust είναι η σύμβαση, το quid pro quo, μεταξύ του διαβόλου και του Faust, κάτι που εκμεταλλεύεται στο έργο του ο Mann. Με αντίτιμο δηλαδή την απώλεια της σωματικής και ψυχικής υγείας του, ο Leverkühn εξασφαλίζει ανείπωτη δύναμη δημιουργικότητας. Η σύφιλη, ο όρος της προαναφερθείσας φαουστικής συμφωνίας, είναι, λοιπόν, με τη σειρά της, το σύμβολο της «ασθένειας» του ακραίου εθνικισμού που τελικά οδήγησε τους Γερμανούς να αγκαλιάσουν τόσο απροκάλυπτα τον Αδόλφο Χίτλερ και το κίνημα του ναζισμού. Όπως και στο Magic Mountain, ο Mann χρησιμοποιεί κι εδώ τη σωματική ασθένεια ως σύμβολο πνευματικής και πολιτιστικής παρακμής.

Από την πλευρά της γραφής η δυσχέρεια έγκειται αφενός στο μοντερνιστικό περίβλημα κι αφετέρου στη μουσική φρασεολογία. Την ίδια στιγμή που ο γλωσσικός λόγος είναι απλός, καθημερινός, στο κείμενο κυριαρχούν σύνθετα συντακτικά σχήματα και παρεισφρέουν δείγματα πολυγλωσσισμού. Λέξεις, δηλαδή, και φράσεις γαλλικές και λατινικές, κατά κύριο λόγο, που διατηρούν τη διαφορετικότητά τους μέσα στο κείμενο, χωρίς να επιδέχονται μετάφραση ούτε στο πρωτότυπο έργο. Τα μουσικά δη στοιχεία του Doctor Faustus μολονότι πυκνά και στρυφνά, ιδίως για τον αναγνώστη που δεν έχει ασχοληθεί με τις νότες, που δεν είναι εξοικειωμένος με τη μουσική ορολογία, δεν αποτελούν τροχοπέδη στην απόλαυση του έργου. Εντούτοις, η μουσική ορολογία είναι εξ’ ολοκλήρου συμβολική, ενώ η έκθεση της ιστορικής εξέλιξης της γερμανικής μουσικής δεν είναι παρά ένα τεράστιο και πολύπλοκο σύμβολο των πνευματικών προβλημάτων που συνεχώς ταλάνιζαν τον Mann ως ανθρωπιστή.

Κλείνοντας, οι όποιες δυσκολίες του κολοσσιαίου έργου του Mann δε θα έπρεπε καθόλου να αποθαρρύνουν τον αναγνώστη από το να αναζητήσει και να διαβάσει τον Doctor Faustus, αφού, εκτός από τις σημαντικές ιδέες που αναπτύσσονται, περί θρησκείας, μουσικής, ηθικής, ο τρόπος γραφής είναι άμεσος, με τον αφηγητή να σπάει κατά κόρον τον «τέταρτο τοίχο», να απευθύνεται στους μελλοντικούς αναγνώστες και να τους ζητάει κατανόηση κι υπομονή όταν ένα κεφάλαιο είναι, κατά τη δική του κρίση, πληκτικό.

Σοφία μου, εμείς σε ευχαριστούμε για το καταπληκτικό κειμενό σου και την στήριξη σου! Μην ξεχνάτε ότι μπορείτε να μας στέλνετε τα δοκίμια/κριτικές/ποιήματά σας στο style.rive.gauche@gmail.com